ਦੋ ਮਿੰਟ ਦੀ ਗੋਸ਼ਟੀ

ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ

ਇਸ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਬਾਲ ਕਹਾਣੀ ਸਮਝੋ ਜਾਂ ਵਾਰਤਕ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਰੱਖੋ ਪਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਤਿੰਨ ਮਿੰਟ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਗੋਸ਼ਟੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚਲਾ ਸੰਵਾਦ ਮੈਨੂੰ ਹੁਣ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੋਸ਼ਟੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੁਹਜ ਅਤੇ ਸਲੀਕੇ ਭਰਪੂਰ ਲੱਗਿਆ ਹੈ। ਗੋਸ਼ਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ’ਤੇ ਬੋਲਣਾ ਜਾਂ ਸੁਣਨਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਆਮ ਕੰਮ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਗੋਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਦੋ ਤਿੰਨ ਮਿੰਟ ਦੇ ਸੰਵਾਦ ਨੇ ਰੂਹ ਨੂੰ ਰੱਜਵੀਂ ਖੁਰਾਕ ਦਿੱਤੀ।
ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਦੀ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ ‘ਚਿੱਟਾ ਲਹੂ’ ਬਾਰੇ ਟੋਹਾਣਾ (ਫਤਿਆਬਾਦ) ਵਿਖੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਬੋਲਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਜੋਂ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਪੁਸਤਕ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨੇੜਲੇ ਮੇਜ਼ ’ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਕੋਲ ਹੀ ਸਕੂਲ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਛੋਟੀ ਪੋਤੀ ਰਾਵੀ ਨੇ ਇਹ ਚੁੱਕ ਲਈ। ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਟਾਈਟਲ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੀ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ ਕੇ ਮੈਥੋਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਦਾਦੂ, ਖੂਨ ਦਾ ਰੰਗ ਤਾਂ ਲਾਲ ਹੁੰਦੈ, ਇਸ ਅੰਕਲ ਨੇ ਚਿੱਟਾ ਕਿਉਂ ਲਿਖਿਆ?” ਸਵਾਲ ਛੋਟੀ ਬੱਚੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ, ਜਵਾਬ ਸਰਲ ਤੋਂ ਸਰਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਦੇਵਾਂ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ, “ਪੁੱਤ ਖੂਨ ਚਿੱਟਾ ਹੋਣਾ ਮੁਹਾਵਰਾ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੁਦਗਰਜ਼ ਬੰਦਿਆਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਜੋ ਦੂਜਿਆਂ ਦਾ ਹੱਕ ਮਾਰਦੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੰਗ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦੇ।” ਮੇਰੀ ਇਹ ਗੱਲ ਪੋਤੀ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਸਾਫ ਸਲੇਟ ’ਤੇ ਲਿਖੀ ਗਈ, ਇਸ ਦਾ ਪਤਾ ਮੈਨੂੰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਲੱਗਿਆ। ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਉਸ ਦਾ ਦੋ ਸਾਲ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਗੁੱਡੂ ਨਾਲ ਖਿਡਾਉਣੇ ਪਿੱਛੇ ਝਗੜਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਵੱਡੀ ਦਾ ਤਰਕ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਖਿਡੌਣਾ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਪੈਸਿਆਂ ਨਾਲ ਖਰੀਦਿਆ, ਇਸ ਲਈ ਉਹੀ ਇਸ ਨਾਲ ਖੇਡੇਗੀ। ਛੋਟੀ ਖਿਡਾਉਣਾ ਲੈਣ ਦੀ ਜ਼ਿੱਦ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹਨੂੰ ਖਿਡਾਉਣਾ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਰੋਂਦਿਆਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਲਾ ਦਿੱਤੀ, “ਦਾਦੂ, ਦੀਦੀ ਦਾ ਖੂਨ ਚਿੱਟਾ ਹੋ ਗਿਐ।”
ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਅਵਾਕ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਮਨ ਦੀ ਸਲੇਟ ’ਤੇ ਲਿਖੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਕੇ ਦੋਵਾਂ ਭੈਣਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਦੂਰੀ ਦੂਰ ਕਰਾਂ। ਸੋਚ ਦੀ ਚੱਕਰੀ ਘੁੰਮੀ ਕਿ ਖਿਡਾਉਣੇ ’ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਮਾਲਕੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੀ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ, ਸਮਾਜ, ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਝਗੜੇ ਇਸੇ ਅਹਿਸਾਸ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਅਤੇ ਬਲਵੰਤ ਮਾਨ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਦਾ ਖੂਨ ਚਿੱਟਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਹੀ ਚਿੰਤਤ ਹੈ। ਮੈਂ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਦਖ਼ਲ ਦਿੰਦਿਆਂ ਵੱਡੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, “ਪੁੱਤ ਤੈਨੂੰ ਖਿਡਾਉਣਾ ਲੈਣ ਲਈ ਪੈਸੇ ਕਿਸ ਨੇ ਦਿੱਤੇ?”
“ਦਾਦੂ ਪੈਸੇ ਤਾਂ ਪਾਪਾ ਨੇ ਦਿੱਤੇ।” ਉਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ।
“ਫਿਰ ਪੁੱਤ ਪਾਪਾ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਨੇ ਤੇ ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਨੇ... ਇਸ ਲਈ ਪਾਪਾ ਦੇ ਪੈਸਿਆਂ ਨਾਲ ਖਰੀਦਿਆ ਖਿਡਾਉਣਾ ਵੀ ਤੁਹਾਡਾ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਨਾ। ਰਲ ਮਿਲ ਕੇ ਖੇਡੋ ਪੁੱਤ।” ਮੈਂ ਦਾਦੇ ਪੋਤੀਆਂ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸੰਵਾਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।
ਪੋਤੀਆਂ ਨੂੰ ਗੱਲ ਝੱਟ ਸਮਝ ਆ ਗਈ ਤੇ ਉਹ ਮਿਲ ਕੇ ਖੇਡਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ।
ਪੁਸਤਕ ਵਾਲੇ ਸਮਾਗਮ ਸਮੇਂ ਮੁੱਖ ਬੁਲਾਰੇ ਵਜੋਂ ਬੋਲਣ ਲਈ ਨੋਟਿੰਗ ਲੈਣ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਸੰਵਾਦ ਦਿਲ ਦਿਮਾਗ ’ਤੇ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪੁਸਤਕ ਵਿਚਲੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ’ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਪੰਛੀ ਝਾਤ ਮਾਰੀ ਤਾਂ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਕਵੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖ, ਸਮਾਜ, ਦੇਸ਼ ਤੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਦਰਪੇਸ਼ ਜਿਹੜੀਆਂ ਵੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਜਾਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਉਹੀ ਹੈ ਜੋ ਪੋਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਸੀ। ਕੌਮੀ ਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਝਗੜਿਆਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਲਾਲ ਤੋਂ ਚਿੱਟਾ ਹੋਇਆ ਖੂਨ ਹੀ ਹੈ। ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਮਾਗਮ ’ਤੇ ਬੋਲਣ ਵੇਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਦੋ ਮਿੰਟ ਦੇ ਇਸ ਸੰਵਾਦ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਾਗਾਂ ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕੀਤਾ ਵੀ। ਮੈਂ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚਲੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵੀ ਇਸੇ ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਕਿ ਖੂਨ ਲਾਲ ਤੋਂ ਚਿੱਟਾ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਲਾਲ ਤੇ ਚਿੱਟੇ ਖੂਨ ਵਾਲੀਆਂ ਧਿਰਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ? ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੇ ਕਿਰਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵੰਡ ਛਕਣ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਅੱਗੇ ਤੋਰ ਕੇ ਚਿੱਟੇ ਖੂਨ ਦੀ ਰੰਗਤ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਤੋਂ ਲਾਲੀ ਲਿਆਂਦੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਮਾਗਮ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉੱਥੇ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲੋਂ ਹਿੰਦੀ ਲੇਖਕ ਵੱਧ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੀ ਮੇਰੇ ਅੱਧੇ ਪੌਣੇ ਘੰਟੇ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਿਆ। ਵਾਪਸੀ ਵੇਲੇ ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਹਿੰਦੀ ਕਵੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਫੋਟੋ ਖਿਚਵਾਉਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ਆਪਕੇ ਬੋਲਣੇ ਸੇ ਪਹਿਲੇ ਹਮਾਰੇ ਮਨ ਮੇਂ ਡਰ ਥਾ ਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਸੇ ਆਏ ਆਲੋਚਕ ਕੈਸੀ ਕਠਿਨ ਭਾਸ਼ਾ ਮੇਂ ਬਾਤ ਕਰੇਂਗੇ ਔਰ ਉਨ ਕੀ ਬਾਤੇਂ ਹਮਾਰੀ ਸਮਝ ਮੇਂ ਆਏਂਗੀ ਭੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ... ਮੈਨੇ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ ਜਾਣਾ ਕਿ ਸਾਹਿਤਯ ਕੀ ਸਮੀਕਸ਼ਾ ਕਹਾਣੀਓਂ ਕੀ ਭਾਸ਼ਾ ਮੇਂ ਭੀ ਹੋ ਸਕਤੀ ਹੈ।” ਇਸ ਕਵੀ ਨੇ ਗੋਸ਼ਟੀਆਂ ’ਚ ਘਟ ਰਹੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਦਾ ਭੇਤ ਵੀ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਲੱਗਦੀ ਵਾਹ ਗੋਸ਼ਟੀ ’ਚ ਬੋਲਣ ਵੇਲੇ ਉਹੋ ਜਿਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਰਤਾਂ ਜਿਹੋ ਜਿਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਪੋਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਹ ਸਵਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਹੈ: ਕੀ ਗੋਸ਼ਟੀਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਰਲ ਬਣਾ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਜਲੌਅ ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ?
ਸੰਪਰਕ: 89682-82700