ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਨੇ ਸਾਂਭਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਸਦੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅੰਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ ਆਖ਼ਰੀ ਵਾਇਸਰਾਏ ਲਾਰਡ ਲੁਈਸ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਵਾਪਸ ਇੰਗਲੈਂਡ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਰੋਮਸੇ ਨੇੜੇ ਬਰਾਡਲੈਂਡਜ਼ ਐਸਟੇਟ ’ਚ ਓਕ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸੌ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਦਰੱਖਤਾਂ ’ਚ ਘਿਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਦੇ ਦਿਨ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਨੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ਬਿਤਾਏ। ਇੱਥੇ ਉਸ ਦੇ ਮੇਜ਼ ’ਤੇ ਖ਼ਤਾਂ ਦਾ ਢੇਰ ਸੀ ਜੋ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਭਾਰਤ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਆਏ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਕਈ ਖ਼ਤ ਅਜਨਬੀਆਂ ਨੇ ਲਿਖੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਈ ਉਸ ਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਸਨ ਜੋ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਕੁਝ ਹੋਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਬਕਾ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਦੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਕਰੀਬ 25 ਸਾਲ ਤੋਂ ਨਿਯਮਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕੁਝ ਪੈਸੇ ਭੇਜਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਯੁੱਗ ਦੇ ਫਰਨੀਚਰ, ਭਾਰੇ ਪਰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਮਖ਼ਮਲੀ ਗਲੀਚਿਆਂ ਵਾਲੇ ਉਸ ਕਮਰੇ ’ਚ ‘ਡੂਨਾ’ ਉਸ ਦਾ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਲੈਬਰਾਡੋਰ ਅਤੇ ‘ਮਿਸਤੋ’ (ਉਸ ਦੀ ਬਿੱਲੀ) ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਸਨ। ਉੱਥੇ ਚਾਂਦੀ ਰੰਗੇ ਫਰੇਮਾਂ ’ਚ ਅਣਗਿਣਤ ਤਸਵੀਰਾਂ (ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫ) ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਪੋਰਟਰੇਟ, ਜੰਗ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ, ਉਸ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਅਤੇ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਇਹ ਯਾਦ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਹਾਨਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਿਤਾਈ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਇੱਕ ਤਸਵੀਰ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧੋਤੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਲਾਰਡ ਲੁਈਸ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਐਡਵਿਨਾ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਉਦੋਂ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਾਇਸਰਾਏ ਸੀ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਤਸਵੀਰ ਨਵੇਂ ਵਿਆਹੇ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਜੋੜੇ ਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹਨੀਮੂਨ ’ਤੇ ਹੌਲੀਵੁੱਡ ਗਏ ਸਨ। ਤਸਵੀਰ ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਸਤ ਚਾਰਲੀ ਚੈਪਲਿਨ, ਮੈਰੀ ਪਿਕਫੋਰਡ, ਡਗਲਸ ਫੇਅਰਬੈਂਕਸ ਵੀ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਇਸ ਘਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਖ਼ਾਸ ਜਗ੍ਹਾ ਇਸ ਦੀ ਬੇਸਮੈਂਟ ਸੀ। ਇਹ ਦਰਅਸਲ ਸਦੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਣਮੋਲ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਯੁੱਗ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਅੰਤ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਚਿੱਠੀਆਂ-ਪੱਤਰਾਂ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਭਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਨੇ ਇੱਕ ਦਰਾਜ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਇਸ ’ਚੋਂ ਨਿਕੋਲਸ ਦੂਜੇ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖੇ ਖ਼ਤਾਂ ਦਾ ਬੰਡਲ ਨਿਕਲਿਆ।
ਇੱਕ ਹੋਰ ਦਰਾਜ ’ਚੋਂ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਨੇ ਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਲਿਫ਼ਾਫਿਆਂ ਵਾਲਾ ਪੈਕੇਟ ਕੱਢਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਪੈਨਸਿਲ ਨਾਲ ਬਾਰੀਕ ਲਿਖਾਈ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਸੀ। ‘‘ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਓ ਇਹ ਕਿਸ ਨੇ ਲਿਖੇ ਹਨ?’’ ਉਸਨੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ। ‘‘ਇਹ ਖ਼ਤ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਹ ਹਫ਼ਤੇ ’ਚ ਇੱਕ ਦਿਨ ਹਰ ਸੋਮਵਾਰ ਮੌਨ ਵਰਤ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਡਾਕ ’ਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ਿਆਂ ਦੇ ਪੁੱਠੇ ਪਾਸੇ ਪੈਨਸਿਲ ਨਾਲ ਖ਼ਤ ਲਿਖਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਉਹ ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੇਰੇ ਲਈ ਰਾਹਤ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਨੂੰ ਮਹਾਤਮਾ ਵੱਲੋਂ ਅਚਨਚੇਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਐਲਾਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਫ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।’’ ਇਹ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਹੋਰ ਵੇਰਵੇ ਡੌਮੀਨਿਕ ਲੈਪੀਅਰ ਅਤੇ ਲੈਰੀ ਕੌਲਿਨਜ਼ ਨੇ ਉਦੋਂ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੇ ਜਦੋਂ 1970ਵਿਆਂ ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸਬੰਧੀ ਵੇਰਵੇ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਪੁਨਰ ਸਿਰਜਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮੰਤਵ ਲਈ ਉਹ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਲਾਰਡ ਲੁਈਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਤੋਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਹੋਰ ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਵੇਰਵੇ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੇ। ਕਿਤਾਬ ‘ਫਰੀਡਮ ਐਟ ਮਿਡਨਾਈਟ’ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕੰਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੂਨ 1974 ’ਚ ਆਰੰਭਿਆ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਤਕਰੀਬਨ ਅੱਠ ਕੁਇੰਟਲ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਅਤੇ ਕਰੀਬ ਨੌਂ ਸੌ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਇੰਟਰਵਿਊਜ਼ ਸਨ। ਸੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਫਿਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸਿਰਜਣਾ ਆਰੰਭੀ। ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਕਿਸੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਜਾਂ ਭਾਰਤੀ ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਵਾਸਤੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ ਸਗੋਂ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅੰਤ ਅਤੇ 15 ਅਗਸਤ 1947 ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਭਾਰਤ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸੌਂਪੇ ਜਾਣ ਸਬੰਧੀ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਲਈ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਹੋਰ ਦਿਲਚਸਪ ਵੇਰਵੇ ਪੁਸਤਕ ’ਚ ਦਰਜ ਹਨ।