ਚਲੋ ਅਬ ਉਠ ਲੀਆ ਜਾਏ, ਤਮਾਸ਼ਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਤਾ ਹੈ

ਪ੍ਰੋ. ਡਾ. ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਕੁਮਾਰ ਰੱਤੂ

‘‘ਕਿਸੀ ਕੋ ਘਰ ਮਿਲਾ ਹਿੱਸੇ ਮੇਂ ਯਾ ਕੋਈ ਦੁਕਾਂ ਆਈ
ਮੈਂ ਘਰ ਮੇਂ ਸਭ ਸੇ ਛੋਟਾ ਥਾ, ਮੇਰੇ ਹਿੱਸੇ ਮੇਂ ਮਾਂ ਆਈ।’’
ਉਰਦੂ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਬੇਬਾਕ, ਦਲੇਰ ਅਤੇ ਜੁਝਾਰੂ ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਇਰ ਮੁਨੱਵਰ ਰਾਣਾ ਹੁਣ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਰਵੋਤਮ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਮੁਨੱਵਰ ਰਾਣਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਾਇਰ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਆਪਣੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਮਾਂ ਦੇ ਦਰਦ ’ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸੀ ਅਤੇ ਦਰਦ ਵਿੱਚ ਤੁਰਦਿਆਂ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਕਹੇ ਸ਼ੇਅਰ ਅੱਜ ਮੁਹਾਵਰੇ ਬਣ ਗਏ ਹਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ 14 ਜਨਵਰੀ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ 72 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸੰਜੇ ਗਾਂਧੀ ਆਯੁਰਵੈਦਿਕ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ, ਲਖਨਊ ਵਿੱਚ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲਏ ਅਤੇ 15 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਖਨਊ ਵਿਚ ਸਪੁਰਦ-ਏ-ਖ਼ਾਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਜਾਵੇਦ ਅਖ਼ਤਰ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਨਾਮੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ। ਸ਼ਾਇਰ ਮੁਨੱਵਰ ਰਾਣਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਅਤੇ ਮਾਂ ਦੇ ਦਰਦ ਵਿੱਚ ਭਿੱਜੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਇਰ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਜਗਤ ਦੇ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਤਾਰੇ ਵਾਂਗ ਚਮਕਦਾ ਰਿਹਾ। ਜੇ ਮੈਂ ਮੁਨੱਵਰ ਰਾਣਾ ਦੀ ਪਿਛਲੇ ਚਾਲੀ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲਾਈਨ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਯਾਰਾਂ ਦਾ ਯਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਧਾਰਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਅਵਧੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦੇ ਸੁਆਦ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੇਅਰ ਲਿਖੇ ਕਿ ਇਹ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਸ਼ੇਅਰ ਵਿੱਚ ਸੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ:
‘‘ਤੋ ਇਸ ਗਾਂਵ ਸੇ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹਮਾਰਾ ਖਤਮ ਹੋਤਾ ਹੈ
ਫਿਰ ਆਖੇਂ ਖੋਲ ਲੀ ਜਾਏਂ ਕਿ ਸਪਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਤਾ ਹੈ।’’
ਮੁਨੱਵਰ ਰਾਣਾ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਨਾਲ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸੁਫ਼ਨਾ ਸੱਚਮੁੱਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੁਨੱਵਰ ਦਾ ਜਨਮ 26 ਨਵੰਬਰ, 1952 ਨੂੰ ਰਾਏਬਰੇਲੀ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਚੜ੍ਹਦੀ ਉਮਰੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਕੋਲਕਾਤਾ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕੋਲਕਾਤਾ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਮੁਨੱਵਰ ਰਾਣਾ ਦਾ ਨਾਮ ਹਰ ਪਾਸੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਨਾਮ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਸ਼ੇਅਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਤੇ ਧੜਕਣ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਉਰਦੂ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਸ਼ਾਇਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ 2014 ਵਿਚ ਉਰਦੂ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੀ ਨਿਡਰਤਾ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਬੋਲਣ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਦੋਸਤੀ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦਹਾਕੇ ‘ਚ ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜੋ ਸੁਰਖੀਆਂ ‘ਚ ਰਹੀਆਂ। ਮੁਨੱਵਰ ਦਾ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ‘ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਸ਼ੇਅਰ ਪਿੰਡ ‘ਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹਰ ਮਾਂ ਦਾ ਸ਼ੇਅਰ ਬਣ ਗਿਆ| ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ। ਮਾਂ ‘ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਿਆ।
ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਹੋਣਗੇ ਕਿ ਮੁਨੱਵਰ ਰਾਣਾ ਉਰਦੂ ਦੇ ਉਸਤਾਦ ਸ਼ਾਇਰ ਵਲੀ ਆਸੀ ਦਾ ਸ਼ਗਿਰਦ ਸੀ। ਰਾਏਬਰੇਲੀ ਛੱਡ ਕੇ ਕੋਲਕਾਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਕਾਰੋਬਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਲਖਨਊ ਵਿੱਚ ਵੱਸਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੇ ਰਹਿਣਾ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਿਜ਼ਾਜ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਸਨ ਕਾਜ਼ਮੀ ਨਾਲ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਅਖ਼ਬਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੋਚਿਆ ਪਰ ਇਹ ਅੱਧ ਵਿਚਾਲੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਕਈ ਵਾਰ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਹ ਦੋਸਤ ਕਿੱਥੋਂ ਲੱਭਦੇ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁਨੱਵਰ ਰਾਣਾ ਨੂੰ ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਦੋਸਤ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੇਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹੇਗਾ।
ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਇਰ ਸੀ ਪਰ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਰਲਤਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮੁਨੱਵਰ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਝਰੋਖੇ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁੜ ਕੇ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਤੀਹ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕੈਨਵਸ ਉੱਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਹਲਚਲ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਅਦਭੁੱਤ ਜਾਦੂਗਰ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਉਸ ‘ਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, ਜੈਪੁਰ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੇਂਦਰਾਂ ‘ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਮੁਸ਼ਾਇਰਿਆਂ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਕਈ ਯਾਦਗਾਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਹੁਣ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ।
ਅੱਜ ਮੁਨੱਵਰ ਅਚਾਨਕ ਵਿਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਝਰੋਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਮਿੱਤਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਹਰ ਸ਼ੇਅਰ ਵਾਇਰਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੁਨੱਵਰ ਨੇ ਨਿਊਯਾਰਕ, ਲੰਡਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦੁਬਈ ਤੱਕ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਾਇਰ ਸੀ, ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਅਤੇ ਲਹਿਜੇ ਤੋਂ ਉਸ ਦੀ ਹਰ ਲਾਈਨ ਮਾਂ ’ਤੇ ਫੋਕਸ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਸਿਰਫ ਮਾਂ ‘ਤੇ ਹੀ ਕਿਤੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਅੱਜ ਮੁਨੱਵਰ ਰਾਣਾ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਨਾਲ ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਉਰਦੂ ਜਗਤ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੂੰ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੁਣ-ਚੁਣ ਕੇ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਲਿਖਦਾ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕ ਭੁੱਲ ਗਏ ਸਨ।
ਮੁਨੱਵਰ ਰਾਣਾ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬਿਮਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਡਾਇਲੇਸਿਸ ‘ਤੇ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਇੰਨੀ ਜਲਦੀ ਚਲਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਹ ਮੈਂ ਕਦੇ ਸੋਚਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਐਡੀਸ਼ਨ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਸ਼ਾਹਦਾਬਾ’ ਨੂੰ 2014 ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਅਰਬੀ ਸ਼ਬਦ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹਨ, ਪਰ ਕਾਵਿ-ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਇਸ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਇਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅਵਧੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਹ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਿਆ।
ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਧੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਤਬਰੇਜ਼ ਰਾਣਾ ਹੈ। 2012 ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਐਵਾਰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਉਰਦੂ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮਤੀ ਰਤਨ ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਬਾਰੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਛਪਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਨੱਵਰ ਰਾਣਾ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਮੁਨੱਵਰਨਾਮਾ’, ‘ਮਾਂ,’ ‘ਮੁਜਾਹਿਦ’, ‘ਮੁਜਾਹਿਰਨਾਮਾ’, ‘ਸੁਖਨ ਸਰਾਏ’, ‘ਗ਼ਜ਼ਲ ਗਾਂਵ’, ‘ਬਗੈਰ ਨਕਸ਼ੇ ਕਾ ਮਕਾਨ’, ‘ਪੀਪਲ ਛਾਂਵ’, ‘ਜੰਗਲੀ ਕਬੂਤਰ’ ਆਦਿ ਉਸਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕੀਆਂ ਸਨ। ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਸਰਕਸ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕਵੀ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਇਕ ਨਾ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਘਾਟਾ ਹੈ:
“ਬਹੁਤ ਦਿਨ ਰਹਿ ਲੀਏ
ਦੁਨੀਆ ਕੇ ਸਰਕਸ ਮੇਂ ਤੁਮ ਏ ਰਾਣਾ
ਚਲੋ ਅਬ ਉਠ ਲੀਆ ਜਾਏ,
ਤਮਾਸ਼ਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਤਾ ਹੈ”
ਸਾਡੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਉਰਦੂ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਸ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਇਰ ਦਾ ਵਿਛੋੜਾ ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰੀ ਲਈ ਸੱਚਮੁੱਚ ਵੱਡਾ ਘਾਟਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮੁਨੱਵਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਚਲੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਸ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਗੁਆਚਿਆ ਦੋਸਤ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਅਲਵਿਦਾ ਮੁਨੱਵਰ ਰਾਣਾ!
*ਲੇਖਕ ਉਘੇ ਪ੍ਰਸਾਰਕ ਅਤੇ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਰਹਿ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।
ਸੰਪਰਕ: 94787-30156