ਸਾਉਣੀ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਖ਼ਮ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ

ਜਗਮਨਜੋਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸੰਜੀਵ ਆਹੂਜਾ*

ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰ ਪੌਦੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ (ਬੀਜ ਦੇ ਉੱਗਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬੀਜ ਬਣਨ ਤੱਕ) 17 ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਮੈਕਰੋ (ਵੱਡੇ) ਅਤੇ ਸੂਖਮ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਕਰੋ-ਪੋਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤ ਉਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਲੋੜੀਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ (N), ਫਾਸਫੋਰਸ (P), ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ (K), ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ (Ca), ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ (Mg) ਅਤੇ ਗੰਧਕ (S) ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ (N,P,K) ਅਤੇ ਸੈਕੰਡਰੀ (Ca,Mg & S) ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਵਜੋਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੂਖਮ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਟਰੇਸ ਜਾਂ ਮਾਮੂਲੀ ਤੱਤ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਲੋੜੀਂਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ- ਲੋਹਾ (Fe), ਮੈਂਗਨੀਜ਼ (Mn), ਜ਼ਿੰਕ (Zn), ਤਾਂਬਾ (Cu), ਬੋਰੋਨ (B), ਮੋਲੀਬਡੇਨਮ (Mo), ਕਲੋਰੀਨ (Cl) ਅਤੇ ਨਿੱਕਲ (Ni)। ਸੂਖਮ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਿਤ ਪੋਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੂਰੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ। ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਸੂਖਮ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤ ਦੀ ਘਾਟ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤ ਲੋੜੀਂਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਹੋਣ। ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ, ਉੱਚ ਖਾਰੀ ਅੰਗ, ਘੱਟ ਜੈਵਿਕ ਪਦਾਰਥ, ਲੂਣ ਤਣਾਅ, ਸਿੰਜਾਈ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਸਮੱਗਰੀ, ਲਗਾਤਾਰ ਸੋਕਾ ਅਤੇ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਵਰਤੋਂ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਖਮ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੂਖਮ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ।
ਸੂਖਮ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਆਮ ਕਮੀ ਦੇ ਲੱਛਣ-
ਲੋਹਾ (Fe): ਲੋਹਾ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਸਾਹ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲੋਹੇ ਦੀ ਘਾਟ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਿੱਖੇ ਅੰਤਰ ਦੇ ਨਾਲ ਪੀਲਾਪਣ ਵੀ ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਮੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਲੋਹੇ ਦੀ ਘਾਟ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਾਰਾ ਪੱਤਾ ਚਿੱਟਾ ਪੀਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਲਣ ਵੱਲ ਵਧਦਾ ਹੈ। ਲੋਹੇ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਬੂਟੇ ਵਿੱਚ ਸੁੱਕੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਖ਼ੁਰਾਕ ਦਾ ਮੈਟਾਬੌਲੀਜ਼ਮ ਘਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੂਟੇ ਮਧਰੇ ਅਤੇ ਪੱਤੇ ਛੋਟੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਮੈਂਗਨੀਜ਼ (Mn): ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਦੀ ਕਮੀ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਨਾੜੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਪੀਲਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਲੋਹੇ ਦੇ ਉਲਟ ਨਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ (ਪੌਦੇ ਦੇ ਸੈੱਲ ਅੰਗ ਜਿੱਥੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ) ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਦੀ ਘਾਟ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਝੋਨੇ-ਕਣਕ ਦੀ ਫ਼ਸਲੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ ਕਣਕ ਵਿੱਚ ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਦੀ ਘਾਟ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
ਜ਼ਿੰਕ (Zn): ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਹਾਰਮੋਨ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਤਣੇ ਦੇ ਇੱਕ ਗੰਢ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਗੰਢ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਲਈ ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੀਮਤ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਲੱਛਣ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਘਾਟ ਵਾਲੇ ਪੱਤੇ ਦੀਆਂ ਨਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪੀਲਾਪਣ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਨਾੜੀ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਮੋਟਲਿੰਗ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਖੇਤਰ ਫਿੱਕੇ ਹਰੇ, ਪੀਲੇ ਜਾਂ ਚਿੱਟੇ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਗੰਭੀਰ ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਕਮੀ ਕਾਰਨ ਪੱਤੇ ਸਲੇਟੀ ਚਿੱਟੇ ਹੋ ਕੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਘਾਟ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਗੰਭੀਰ ਮਧਰਾਪਣ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨਗੇ। ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਘਾਟ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਇਕਸਾਰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਘਾਟ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਉੱਥੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਉੱਪਰਲੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਘਾਟ ਉੱਚ ਖਾਰੀ ਅੰਗ, ਜੈਵਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਾਲੀ ਮਿੱਟੀ, ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਾਈਕਾਰਬੋਨੇਟ ਸਮੱਗਰੀ ਵਾਲੀ ਕੈਲਕੇਰੀ ਮਿੱਟੀ, ਖਾਰੀ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਸਿੰਜਾਈ ਕਰਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫ਼ਸਲਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਤਾਂਬਾ (Cu): ਤਾਂਬਾ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਉਤਪਾਦਨ, ਸਾਹ ਲੈਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਛੋਟੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੀਲਾਪਣ, ਬੂਟਿਆਂ ਦਾ ਮਧਰਾ ਰਹਿ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਦੇਰੀ ਨਾਲ ਪੱਕਣਾ (ਅਨਾਜ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰੀ ਨਾਲ ਵਾਢੀ), ਫ਼ਸਲ ਦਾ ਡਿਗਣਾ ਅਤੇ ਮੇਲਾਨੋਸਿਸ (ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਦਾ ਹੋਣਾ) ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਹੋਰ ਲੱਛਣ ਹਨ। ਅਨਾਜ ਫ਼ਸਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਣਿਆਂ ਦਾ ਭਰਨਾ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ’ਤੇ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗੰਭੀਰ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਅਨਾਜ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਸਿੱਟਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਣਦੇ।
ਬੋਰੋਨ (B): ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੋਰੋਨ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਜਨਣ ਟਿਸ਼ੂ ਅਤੇ ਸੈੱਲ ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਗਠਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਬੋਰਾਨ ਦੀ ਘਾਟ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਪੱਤੇ ਪੀਲੇ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਵਿਕਾਸ ਬਿੰਦੂ (ਟਰਮੀਨਲ ਬਡ) ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੱਤੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਭੂਰੇ, ਅਨਿਯਮਤ ਜ਼ਖ਼ਮ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਗੰਭੀਰ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਜਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਸੈੱਲ ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਿੱਚ ਵਿਘਨ ਕਾਰਨ ਬੋਰੋਨ ਦੀ ਘਾਟ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਤਣੇ ਅਤੇ ਪੱਤੇ ਭੁਰਭੁਰੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰੇ ਮੋਟੇ ਅਤੇ ਘੁੰਗਰਾਲੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੋਰੋਨ ਪ੍ਰਜਨਣ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਘਾਟ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਕੁਲਾਂ ਦੇ ਅਸਫਲ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਪਰਾਗਣ ਅਤੇ ਬੀਜ ਵਿਹਾਰਕਤਾ ਘਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਮੋਲੀਬਡੇਨਮ (Mo): ਫਲ਼ੀਦਾਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਨੀ ਅਤੇ ਪੌਦੇ ਵਿੱਚ ਐਨਜ਼ਾਈਮ ਕਿਰਿਆ ਲਈ ਮੋਲੀਬਡੇਨਮ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੋਲੀਬਡੇਨਮ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਲੱਛਣ ਪੀਲੇਪਣ ਅਤੇ ਰੁਕੇ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਨਾਲ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ-ਜੁਲਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੱਤਿਆਂ ਦਾ ਫਿੱਕੇ ਹੋ ਕੇ ਝੁਲਸ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦਾ ਮੁੜਨਾਂ ਜਾਂ ਘੁੰਮਣਾ ਵੀ ਮੋਲੀਬਡੇਨਮ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਹੋਰ ਲੱਛਣ ਹਨ। ਪੱਤੇ ਮੋਟੇ ਜਾਂ ਭੁਰਭੁਰੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਕਲੋਰੀਨ (Cl): ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਟਰਗੋਰ ਲਈ ਕਲੋਰੀਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਕਮੀ ਨਾਲ ਪੱਤਿਆਂ ’ਤੇ ਪੀਲੇ ਅਤੇ ਜਲਣ ਵਾਲੇ ਧੱਬੇ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਰੇ ਅਤੇ ਬਚੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਾਫ਼ ਫ਼ਰਕ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਅਨਾਜ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਦਾ ਮੁਰਝਾ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਬਣਨਾ ਵੀ ਕਲੋਰੀਨ ਦੀ ਕਮੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਨਿਕਲ (Ni): ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਬੀਜ ਨੂੰ ਸਹੀ ਉੱਗਣ ਲਈ ਨਿਕਲ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਨਿਕਲ ਯੂਰੇਸ ਐਨਜ਼ਾਈਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਜੋ ਯੂਰੀਆ ਨੂੰ ਅਮੋਨੀਅਮ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦਾ ਹੈ। ਨਿਕਲ ਫਲ਼ੀਦਾਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਮੈਟਾਬੋਲੀਜ਼ਮ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ। ਨਿਕਲ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਹੋਰ ਲੱਛਣ ਹਨ ਜਵਾਨ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਨਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੀਲਾਪਣ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਲ ਕੇ ਕਾਲੇਪਣ ਵੱਲ ਵਧਦਾ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸੂਖਮ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਦੇ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਵੇਗਾ।
ਸਾਉਣੀ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਖਮ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਲੱਛਣ-
ਝੋਨਾ/ਬਾਸਮਤੀ
ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਕਮੀ: ਪੁਰਾਣੇ ਪੱਤੇ ਹੇਠਾਂ ਤੋਂ ਜੰਗਾਲ ਭੂਰੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਝੋਨਾ ਲਗਾਉਣ ਤੋਂ ਲਗਪਗ 2-3 ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਬੂਟੇ ਮਧਰੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੂਝਾ ਨਹੀਂ ਮਾਰਦੇ। ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ਰਾਬ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਕ ਸਲਫੇਟ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਘਾਟ ਦੇ ਲੱਛਣ ਧੌੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਮੀ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਜੇ ਪਿਛਲੀ ਫ਼ਸਲ ਵਿੱਚ ਘਾਟ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ 25 ਕਿਲੋ ਜ਼ਿੰਕ ਸਲਫੇਟ ਹੈਪਟਾਹਾਈਡਰੇਟ (21%) ਜਾਂ 16 ਕਿਲੋ ਜ਼ਿੰਕ ਸਲਫੇਟ ਮੋਨੋਹਾਈਡਰੇਟ (33%) ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਪਾਓ। ਜੇ ਧੌੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ 10 ਕਿਲੋ ਜ਼ਿੰਕ ਸਲਫੇਟ ਹੈਪਟਾਹਾਈਡਰੇਟ ਜਾਂ 6.5 ਕਿਲੋ ਜ਼ਿੰਕ ਸਲਫੇਟ ਮੋਨੋਹਾਈਡਰੇਟ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਸੁੱਕੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਕੇ ਛਿੱਟਾ ਦਿਉ।
ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਮੀ: ਇਸ ਦੀ ਕਮੀ ਨਾਲ ਬੂਟੇ ਦੇ ਨਵੇਂ ਨਿੱਕਲ ਰਹੇ ਪੱਤੇ ਪੀਲੇ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਝੋਨਾ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਲਗਪਗ 3 ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੋਹੇ ਦੀ ਘਾਟ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਵਾਲੀਆਂ ਰੇਤਲੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਮੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਫ਼ਸਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨੁਕਸਾਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਛੇਤੀ-ਛੇਤੀ ਭਰਵੇਂ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਨਾਲ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਮੀ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਰਾਹੀਂ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਅਸਰਦਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਕਮੀ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ 1 ਕਿਲੋ ਫੈਰਸ ਸਲਫੇਟ 100 ਲਿਟਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੋਲ ਕੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਫੈਰਸ ਸਲਫੇਟ ਦੇ 2-3 ਛਿੜਕਾਅ ਹਫ਼ਤਾਵਾਰੀ ਅੰਤਰਾਲ ’ਤੇ ਕਰੋ।
ਮੱਕੀ-
ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਕਮੀ: ਮੱਕੀ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਘਾਟ ਉਗਣ ਤੋਂ ਦੋ ਹਫ਼ਤਿਆ ਬਾਅਦ ਬੂਟੇ ਦੇ ਉਪਰੋ ਦੂਜੇ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਪੱਤੇ ਉੱਤੇ ਸਫੇਦ ਜਾਂ ਹਲਕਾਂ ਪੀਲਾ ਪੱਟੀ ਨੁਮਾ ਧੱਬਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਬੂਟੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਨਾੜ ਦੇ ਦੋਹੇ ਪਾਸੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਧਾਰੀਆਂ ਪੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੀ ਕਮੀ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਨਾੜ ਅਤੇ ਸਿਰੇ ਹਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਤਨੇ ਦੀਆਂ ਗੰਢਾਂ ਨੇੜੇ ਪੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਬੂਟੇ ਮਧਰੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਲਕੀ ਕਮੀ ਵਿੱਚ ਉਪਰਲੇ ਪੱਤਿਆ ਵਿੱਚ ਚਿੱਟੀਆਂ ਧਾਰੀਆਂ ਪੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਕੇ ਅੱਧ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਹਟ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੀ ਕਮੀ ਨਾਲ ਬਾਬੂ ਝੰਡਿਆਂ ਦਾ ਬੂਰ ਅਤੇ ਛੱਲੀਆਂ ਦਾ ਸੂਤ ਦੇਰ ਨਾਲ ਨਿੱਕਲਦਾ ਹੈ। ਖੜ੍ਹੀ ਫਸਲ ਵਿੱਚ 10 ਕਿਲੋ ਜਿ਼ੰਕ ਸਲਫੇਟ ਹੈਪਟਾਹਾਈਡਰੇਟ (21%) ਜਾਂ 6.5 ਕਿਲੋ ਜਿ਼ੰਕ ਸਲਫੇਟ ਮੋਨੋਹਾਈਡਰੇਟ (33%) ਬਰਾਬਰ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਸੁੱਕੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਪਾਓ ਅਤੇ ਫਸਲ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਪਾਣੀ ਲਾਉ । ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ 1.2 ਕਿਲੋ ਜਿ਼ੰਕ ਸਲਫੇਟ ਹੈਪਟਾਹਾਈਡਰੇਟ (21%) ਅਤੇ 0.6 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਗੈਰ-ਸਲੇਕਡ ਚੂਨਾ ਜਾਂ 0.75 ਕਿਲੋ ਜਿ਼ੰਕ ਸਲਫੇਟ ਮੋਨੋਹਾਈਡਰੇਟ (33%) ਅਤੇ 0.38 ਕਿਲੋ ਗੈਰ ਸਲੇਕਡ ਚੂਨੇ ਨੂੰ 200 ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੋਲ ਕੇ ਇੱਕ ਏਕੜ ਲਈ ਵਰਤ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
ਕਪਾਹ-
ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਕਮੀ: ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਕਮੀ ਨਾਲ ਛੋਟੇ ਪੱਤੇ ਚਮੜੇਦਾਰ ਅਤੇ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਮੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਇਸ ਦੀ ਘਾਟ ਦੇ ਲੱਛਣ ਬੂਟੇ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਤੱਤ ਪੁਰਾਣੇ ਪੱਤਿਆਂ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦਾ। ਹੋਰ ਲੱਛਣਾਂ ਵਿੱਚ ਤਣੇ ਦੀਆਂ ਗੰਢਾਂ ਦਾ ਨੇੜੇ ਪੈਂਣਾ, ਬੂਟੇ ਮਧਰੇ ਰਹਿ ਜਾਣਾ, ਨਵੇਂ ਪੱਤਿਆਂ ਦਾ ਪੀਲਾ ਪੈ ਕੇ ਭੂਰਾ ਹੋਣਾ ਹਨ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ `ਤੇ ਹਲਕੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਾਟ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ 10 ਕਿਲੋ ਜਿ਼ੰਕ ਸਲਫੇਟ ਹੈਪਟਾਹਾਈਡਰੇਟ ਜਾਂ 6.5 ਕਿਲੋ ਜਿ਼ੰਕ ਸਲਫੇਟ ਮੋਨੋਹਾਈਡ੍ਰੇਟ (33%) ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਪਾਓ।
ਬੋਰੋਨ ਦੀ ਕਮੀ: ਬੋਰੋਨ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ ਉੱਪਰਲੇ ਪੱਤੇ ਅਸਾਧਾਰਨ ਮੁੜੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੀ ਕਮੀ ਨਾਲ ਫੁੱਲ ਅਧੂਰੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਟੀਂਡੇ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬੂਟੇ ਦਾ ਕੱਦ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੋਰੋਨ ਦੀ ਘਾਟ ਵਾਲੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 2% ਜਾਂ ਵੱਧ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਹੋਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 400 ਗ੍ਰਾਮ ਬੋਰੋਨ (4 ਕਿਲੋ ਬੋਰੈਕਸ) ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਬਿਜਾਈ ਵੇਲੇ ਪਾਉ।
ਗੰਨਾ-
ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਮੀ: ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਮੀ ਦੋਵੇਂ ਮੋਢੀ ਅਤੇ ਬੀਜੜ ਫ਼ਸਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ’ਤੇ ਹਲਕੀ ਬਣਤਰ ਵਾਲੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਲੱਛਣਾਂ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਹਰੀਆਂ ਨਾੜੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੀਲੀਆਂ ਧਾਰੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੀਲੇ ਪੱਤੇ ਚਿੱਟੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੂਟੇ ਛੋਟੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ 1% ਫੈਰਸ ਸਲਫੇਟ (1 ਕਿਲੋ ਫੈਰਸ ਸਲਫੇਟ 100 ਲਿਟਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ) ਦੇ ਘੋਲ ਨਾਲ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਛਿੜਕਾਅ ਕਰੋ।
ਸੋਇਆਬੀਨ-
ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਮੀ: ਲੋਹੇ ਦੀ ਘਾਟ ਦੇ ਲੱਛਣ ਨਵੇਂ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਪੱਤਾ ਪੀਲਾ ਅਤੇ ਨਾੜੀਆਂ ਹਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ 0.5% ਫੈਰਸ ਸਲਫੇਟ ਘੋਲ ਦਾ 30 ਦਿਨ ਅਤੇ ਬਿਜਾਈ ਤੋਂ 60 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ 0.5% ਫੈਰਸ ਸਲਫੇਟ (1 ਕਿਲੋ 200 ਲਿਟਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ) ਅਤੇ 2% ਯੂਰੀਆ (4 ਕਿਲੋ 200 ਲਿਟਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ) ਪਾਓ।
ਮੂੰਗਫਲੀ-
ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਕਮੀ: ਪੌਦੇ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪੱਤੇ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਘਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਪੀਲੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪੌਦੇ ਰੁਕੇ ਹੋਏ ਵਿਕਾਸ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗਿਰੀਆਂ ਸੁੰਗੜ ਜਾਂਦੀਆ ਹਨ। ਇਸ ਘਾਟ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ 25 ਕਿਲੋ ਜ਼ਿੰਕ ਸਲਫੇਟ ਹੈਪਟਾਹਾਈਡਰੇਟ (21%) ਜਾਂ 16 ਕਿਲੋ ਜ਼ਿੰਕ ਸਲਫੇਟ ਮੋਨੋਹਾਈਡਰੇਟ (33%) ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਪਾਓ। ਇਹ ਖ਼ੁਰਾਕ 2-3 ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ।
*ਪੀਏਯੂ ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ, ਰੋਪੜ।