ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨੂੰ ਲੱਭਦਿਆਂ

ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ

ਦੀਵਾਨ ਜਾਂ ਸੇਠ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਵਾਸਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਸੋਨੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਜਾਂ ਮੋਹਰਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਭਾਰੀ ਰਕਮ ਅਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਮੁਗ਼ਲ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਉਸ ਥਾਂ ਨੂੰ ਮੋਹਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜੋ ਦੀਵਾਨ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਸਸਕਾਰ ਲਈ ਖਰੀਦਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਲਈ ਸੋਨੇ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਚਿਣ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇਹ ਹੁਣ ਤੱਕ ਵੇਚੀ ਜਾਂ ਖਰੀਦੀ ਗਈ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਿੰਗੀ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ।
ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਫਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਇੱਕ ਹਾਲ ਦਾ ਨਾਂ ਦੀਵਾਨ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਮੱਧਕਾਲੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨਾਂ ਦੇ ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਮ ਸੀ।
ਰਾਜਾ ਟੋਡਰ ਮੱਲ (ਮੌਤ ਸੰਨ 1589) ਸ਼ਾਇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਸਕ ਅਕਬਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਸੀ।
ਰਾਜਾ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨੀ (ਮੌਤ ਸੰਨ 1666) ਇੱਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ 1640 ਈਸਵੀ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਰਾਏ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਦੀਵਾਨ (ਸ਼ਾਹੀ ਵਿੱਤ ਦਾ ਮੰਤਰੀ), ਅਮੀਨ (ਕਾਸ਼ਤ ਦਾ ਸੁਪਰਵਾਈਜ਼ਰ) ਅਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਫ਼ੌਜਦਾਰ (ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਇੰਚਾਰਜ) ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਅਗਲੇ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਖੀ ਜੰਗਲ ਦੇ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਵਜੋਂ ਵਾਧੂ ਚਾਰਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਤੋਂ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨੂੰ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ ਸਨਮਾਨ ਦਾ ਚੋਗਾ, ਇੱਕ ਘੋੜਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹਾਥੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸੰਨ 1643 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਵਡਮੁੱਲੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਿਆਂ ਉਸ ਦਾ ਦਰਜਾ ਕਈ ਗੁਣਾ ਉੱਚਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਦੀਪਾਲਪੁਰ (ਹੁਣ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਓਕਾੜਾ, ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ) ਅਤੇ ਪਰਗਨਾ ਜਲੰਧਰ ਤੇ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਚਾਰਜ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ 2,000 ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ 2,000 ਦੇ ਰੈਂਕ ਤੱਕ ਤਰੱਕੀ ਦਿੰਦਿਆਂ ਰਾਜਾ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਫਲ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਾਜਾ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨੀ ਦੀ ਮੌਤ 1665-66 ਈ. ਵਿੱਚ ਹੋਈ।
ਪੰਡਿਤ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਜੈਨ (1719-66) ਜੈਪੁਰ ਤੋਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਦਿਗੰਬਰ ਤੇਰਾਪੰਥੀ ਸੰਪਰਦਾ ਦਾ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਆਗੂ ਸੀ। ਪੰਡਿਤ ਪਿਛੇਤਰ ਆਪਣੀ ਵਿਦਵਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਖੰਡੇਲਵਾਲ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸੀ। ਬੁੱਧ ਵਿਲਾਸ (1770 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ) ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਬਖਤਰਾਮ ਸ਼ਾਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਡਿਤ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵਪਿੰਡੀ ਨੂੰ ਉਖਾੜਨ ਦੇ ਝੂਠੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜੈਪੁਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਦੁਆਰਾ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। 47 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਹਾਥੀ ਦੁਆਰਾ ਕੁਚਲ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਲ 1766 ਅਤੇ ਜੈਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਮਾਧੋ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ।
ਟੋਡਰ ਮੱਲ (ਦੱਖਣੀ) ਨੂੰ ਸੰਨ 1698 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਸਆਦਤੁੱਲ੍ਹਾ ਖਾਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸ਼ੇਰਿਸਤਾਦਾਰ (ਮੁੱਖ ਅਧਿਕਾਰੀ) ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। 1710 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਸਆਦਤੁੱਲ੍ਹਾ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਨਵਾਬ ਵਜੋਂ ਦੁਬਾਰਾ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 1732 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਇਸ ਅਹੁਦੇ ’ਤੇ ਰਿਹਾ। (ਲਾਲਾ) ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨੇ ਕੂਟਨੀਤਕ ਅਤੇ ਮਾਲੀਆ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨੇ ਤਿਰੂਮਾਲਾ ਮੰਦਿਰ (ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਤਿਰੂਪਤੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ) ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਦੇਵਤੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੇ ਆਪ, ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਖੜ੍ਹਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ।
ਉਪਰੋਕਤ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਉਹ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਦਸੰਬਰ 1704/05 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਾਦੀ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੋ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇਸ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਭਾਈ ਦੁੱਨਾ ਸਿੰਘ ਹੰਡੂਰੀਆ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਕਥਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੇ ਸੁਤਨ ਕੀ (ਸੰਨ 1760-65), ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਅਰਥਾਤ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਫਤਹਿ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਵਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹੈ। ਕਵੀ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਹੰਡੂਰ ਦੇ ਦੁੱਨਾ ਸਿੰਘ, ਤਰਖਾਣ ਸਿੰਘ ਵਜੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਿਰਲੇਖ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀ ਕਥਾ ਹੈ। ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਇਹ ਕਵਿਤਾ 1760-65 ਦੌਰਾਨ ਰਚੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ 122 ਛੰਦ ਸਨ। ਕਵੀ ਭਾਈ ਦੁੱਨਾ ਸਿੰਘ, ਦਸੰਬਰ 1704/05 ਵਿੱਚ ਆਨੰਦਪੁਰ ਨੂੰ ਖਾਲੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰਸਾ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਾਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨ। ਕਵੀ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਹੇੜੀ ਤੱਕ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਦੋ ਮਸੰਦਾਂ ਦਰਬਾਰ ਅਤੇ ਧੁੰਮਾ, ਪਿੰਡ ਸਹੇੜੀ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਨੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਦੁਖਦਾਈ ਖ਼ਬਰ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਆਗਿਆ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਿੰਨਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
‘ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ’ (ਸੰਨ 1790) ਦਾ ਲੇਖਕ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਰਾਏ ਕੱਲ੍ਹਾ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਵਿੱਚ ਰਾਏਕੋਟ ਵਿਖੇ ਸਨ ਤਾਂ ਭਾਈ ਦਇਆ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਈ ਦੁੱਨਾ ਸਿੰਘ ਤਰਖਾਣ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਫਿਰ ਰਾਏ ਕੱਲ੍ਹਾ ਹੋਰ ਵੇਰਵੇ ਲੈਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਦੂਤ ਨੂਰੇ ਮਾਹੀ ਨੂੰ ਸਰਹਿੰਦ ਭੇਜਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਨੂਰਾ ਮਾਹੀ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਰਾਏ ਕੱਲ੍ਹਾ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਦੀਵਾਨ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਦੇ ਘਰ ਠਹਿਰਿਆ ਸੀ। ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਾਦੀ ਜੀ ਨੂੰ ਠੰਢੇ ਬੁਰਜ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ, ਚਾਰ ਦਿਨ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਪੰਜਵੇਂ ਦਿਨ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੁਖਦਾਈ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਵਾਨ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਕਪੂਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਨੇ ਤਿੰਨਾਂ ਦੇਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ।
ਕਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰੰਥ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਲਿਖੀ ਜੋ 1843 ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋਈ। ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਵਰਗੇ ਕਵੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਰਾਏ ਕੱਲ੍ਹਾ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਰਾਏਕੋਟ ਵਿਖੇ ਸਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਨੂਰੇ ਮਾਹੀ ਨੂੰ ਸਰਹਿੰਦ ਭੇਜਿਆ। ਉਹ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਸਿੱਖ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨੂੰ ਰਕਮ ਅਦਾ ਕਰ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਾਦੀ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਘਟਨਾ ਸਥਾਨ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਉਹ ਫਿਰ ਤਿੰਨਾਂ ਦੇਹਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸੁਮੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪਦ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ 1881 ਵਿੱਚ ਛੰਦ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਜੋ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1939 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਲੇਖਕ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਕਪੂਰ ਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਖੱਤਰੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਾਦੀ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਕਮ ਦੇ ਕੇ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਪੈਸੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਅਦਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਦੇਹਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਸਕਣ ਜਾਂ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨੂੰ ਉਸ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ’ਤੇ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਸਰੋਤ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਜੋ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਦੇਣੇ ਪਏ ਸਨ।
ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ (ਸਿੱਖਾਂ ਸਮੇਤ) ਨੇ ਗੁਰੂ ਕਾਲ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਣ ਸਮੇਂ ਕਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਜੌਹਨ ਮੈਲਕਮ (1812), ਜੇ.ਡੀ. ਕਨਿੰਘਮ (1853), ਅਤੇ ਸੱਯਦ ਮੁਹੰਮਦ ਲਤੀਫ਼ (1891) ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਗ਼ੈਰ-ਸਿੱਖ ਲੇਖਕਾਂ ਵਜੋਂ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮੁਆਫ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਬਾਰੇ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਉੱਘੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖਜ਼ਾਨ ਸਿੰਘ, ਗੋਪਾਲ ਸਿੰਘ, ਇੰਦੂਭੂਸ਼ਨ ਬੈਨਰਜੀ, ਗੋਕੁਲ ਚੰਦ ਨਾਰੰਗ, ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ, ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਜੇ.ਐੱਸ. ਗਰੇਵਾਲ, ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗਾਂਧੀ ਸਮੇਤ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ‘Life of Guru Gobind Singh’ (1951) ਵਿੱਚ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਤਾਂ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਵੀ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਬਾਰੇ ਚੁੱਪ ਹੈ।
1972 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ ਨੇ ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਿਤ ‘Sirhind Through The Ages’ ਨਾਮਕ ਕਿਤਾਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸਰਹਿੰਦ ਬਾਰੇ ਉੱਘੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਸਤਾਰ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਲੇਖ ਸਨ।
ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੇਠ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨੀ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਖਾਧਾ ਹੈ। ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਐਮ.ਐੱਸ. ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਵੀ ਰਾਜਾ ਸੇਠ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਅਤੇ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨੀ ਨੂੰ ਉਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਾਠਕ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸੀ (ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਇਸ ਲੇਖ ਦੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਸਕਿਆ ਹੈ) ਕਿ ਚੌਧਰੀ ਅੱਟਾ ਦਾ ਨਾਮ ਸਸਕਾਰ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਜੋਂ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਸ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ, ਪਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਸਰਹਿੰਦ ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਫ਼ੌਜਦਾਰ, ਅਮੀਨ ਅਤੇ ਦੀਵਾਨ ਵਜੋਂ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਉਲਟ ਜੋ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਸੂਬੇਦਾਰ ਜਾਂ ਗਵਰਨਰ ਸੀ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸਰਹਿੰਦ ਸੂਬਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ: ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੁੱਨਾ ਸਿੰਘ ਤਰਖਾਣ ਦਾ ਹੈ ਜੋ ‘ਕਥਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੇ ਸੁਤਨ ਕੀ’ ਦਾ ਲੇਖਕ ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਾਦੀ ਕਰੀਮ ਬਖਸ਼ ਮਾਸ਼ਕੀ ਦੇ ਘਰ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਹੇੜੀ ਵਿਖੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਦੋ ਮਸੰਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗਏ ਸਨ ਹਾਲਾਂਕਿ ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਦੱਸੇ ਗਏ ਹਨ।
ਕਥਾ ਗੁਰੂ ਕੇ ਸੁਤਨ ਕੀ ਅਤੇ ਕਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਸਿੱਖ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਜਾਂ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਸਿੱਖ ਸੀ (ਖਾਲਸਾ ਨਹੀਂ)। ਜੇਕਰ ਉਹ ਜੈਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਚੱਲ ਰਹੀ ਬਹਿਸ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਨੇ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨੂੰ ਦੀਵਾਨ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਕਪੂਰ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਸਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਜੋ ਸਰਕਾਰੇ ਦਰਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਅੰਦਰੂਨੀ ਦਾਇਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਨਿਡਕ ਤੇ ਬੇਝਿਜਕ ਹੋ ਕੇ ਸਸਕਾਰ ਦਾ ਹੱਕ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੂੰ ‘ਰਾਜ ਦੇ ਬਾਗ਼ੀਆਂ’ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਭੱਟ ਵੰਸ਼ਾਵਲੀ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਨੂੰ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਸਵਰੂਪ ਸਿੰਘ ਕੌਸ਼ਿਸ਼, ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨੂੰ ਕਪੂਰ (ਇੱਕ ਖੱਤਰੀ) ਵਜੋਂ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਨੇ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨੂੰ ਦੀਵਾਨ ਕਿਹਾ ਹੈ। ‘Sirhind through ages’ ਸਹੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਸਰਹਿੰਦ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਫ਼ੌਜਦਾਰ, ਅਮੀਨ ਅਤੇ ਦੀਵਾਨ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਟੋਡਰ ਮੱਲ, ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਦੀਵਾਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦੇਣਾ ਇੱਕ ਧਾਰਨਾ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਉਹ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨੀ ਦਾ ਪੋਤਾ ਜਾਂ ਵੰਸ਼ਜ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦਾਦਾ ਜਾਂ ਪੂਰਵਜ ਕਾਰਨ ਦੀਵਾਨ ਪਿਛੇਤਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਅਹਿਮ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਬਾਰੇ ਅਟਕਲਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਬਾਰੇ ਸੀਮਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਿੱਚ ਮਿਥਿਹਾਸ ਜੋੜ ਕੇ, ਅਸੀਂ ਉਸ ਦਾ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਈ-ਮੇਲ: inderjeet08@yahoo.com