ਆਨਲਾਈਨ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ

ਡਾ. ਅਰੁਣ ਮਿੱਤਰਾ

ਸਕੂਲੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਆਨਲਾਈਨ ਸਿੱਖਿਆ ਨਵਾਂ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ ਜੋ ਕੋਵਿਡ-19 ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਨੋਵੇਲ ਕੋਰੋਨਾ ਵਾਇਰਸ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਛੂਤ ਵਾਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਭੀੜ ਵਾਲੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਫੈਲਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਲਣ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਸਕੂਲ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਆਨਲਾਈਨ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਆਨਲਾਈਨ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਕਈ ਐਪਸ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲੀ ਹਾਲਾਂਕਿ ਹੇਠਲੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਤਬਕਿਆਂ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਲਾਭ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਨਲਾਈਨ ਅਧਿਆਪਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਸਮਾਰਟਫੋਨ, ਲੈਪਟਾਪ ਜਾਂ ਪੀਸੀ ਖਰੀਦਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਸਨ।
ਹੁਣ ਕਿਉਂਕਿ ਕੋਵਿਡ-19 ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰ ਕੇ ਆਨਲਾਈਨ ਅਧਿਆਪਨ ਬਹੁਤ ਚੋਣਵਾਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਂਝ, ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਸਕੂਲ ਅਜੇ ਵੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਅਤੇ ਮਿਡਲ ਕਲਾਸਾਂ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਆਨਲਾਈਨ ਸਿੱਖਿਆ ਜਾਰੀ ਰੱਖ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਹਿਲੂਆਂ ਤੋਂ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ।
ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਦੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਦੌਰਾਨ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਸਰਵਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ, ਸਕੂਲ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਅਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਮਾਪੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਖੇਡਣਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾਉਣਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪੱਖਪਾਤ ਦੇ ਦੂਜਿਆਂ ਲਈ ਸਤਿਕਾਰ, ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਾ ਸਿਖਾਉਣਾ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਬੱਚਾ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਰਲਣਾ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਘਰ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਕੂਲੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਰਲਣ-ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਨਾਲ ਆਦਰ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਬੱਚਾ ਖੋਜੀ ਬਣਦਾ ਹੈ; ਉਸ ਵਿੱਚ ਤਰਕ ਅਤੇ ਸਵਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਤਾਂ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਬੱਚਾ ਲਗਾਤਾਰ ਕਲਾਸਾਂ ਵਿਚ ਜਾਵੇ। ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪੱਧਰ ਦੇ ਸਕੂਲੀ ਬੱਚੇ ਤੋਂ ਆਨਲਾਈਨ ਕਲਾਸ ਦੌਰਾਨ ਸਕਰੀਨ ’ਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰਨਾ ਬੇਵਕੂਫੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਸੰਪਰਕ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਜੋ ਕਿਹਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਅਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਕਰੀਨ ’ਤੇ ਘਰ ਬੈਠਾ ਉਹ ਮਾਪਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਾਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵੱਧ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਵੱਧ ਅਧਿਕਾਰ ਵਾਲਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਵਲ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਨੰਬਰਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਚੰਗਾ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜੋ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹਰ ਉਤਰਾਅ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਸਹਿਣ ਕਰ ਸਕਣ ਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ; ਜੋ ਜਿੱਤ ਜਾਂ ਹਾਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਸਕੇ, ਇਹ ਸਮਰੱਥਾ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਹਾਰ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿਹਤਮੰਦ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਉੱਚੀਆਂ ਪਲਾਂਘਾਂ ਪੁੱਟਣ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ।
ਸਕੂਲ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਇਕੱਠ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਦੋਸਤ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਤਾਲਮੇਲ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਕੱਠੇ ਖੇਡਦੇ ਹਨ, ਬਹਿਸ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਝਗੜਾ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਦੁਬਾਰਾ ਦੋਸਤ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਬੱਚੇ ਦਾ ਆਮ ਵਿਹਾਰ ਹੈ। ਉਹ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਤੇ ਹਾਰ, ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ ਪਰ ਜੇ ਬੱਚਾ ਆਨਲਾਈਨ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਬਿਤਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਸਹਿਪਾਠੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਆਮ ਵਿਹਾਰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬੱਚਾ ਵਧੇਰੇ ਸੰਜਮੀ, ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਉਸ ਅੰਦਰ ਗੁੱਸੇ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਹਮਲਾਵਰ ਵਿਹਾਰ ਵੀ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਸਕਰੀਨ ਸਾਹਮਣੇ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਬੈਠਣ ਨਾਲ ਅੱਖਾਂ ’ਤੇ ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਤਣਾਅ ਵਰਗੀਆਂ ਸਿਹਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਕਰੀਨ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਬੈਠਣ ਦੀ ਆਦਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਇਓਪੀਆ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦਾ ਖ਼ਦਸ਼ਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਲਈ ਐਨਕਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਅੱਖਾਂ ਝਪਕਦੇ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਲਈ ਅੱਖਾਂ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਆਨਲਾਈਨ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਸਮਾਨਤਾ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਆਨਲਾਈਨ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹੇਠਲੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਮੌਜੂਦਾ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਜੋ ਹੋਰ ਵਧੇਗੀ।
ਆਨਲਾਈਨ ਸਿੱਖਿਆ ਵਰਚੁਅਲ ਗੱਲਬਾਤ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਕੋਈ ਵਰਚੁਅਲ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ। ਜੀਵਨ ਅਸਲੀ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਸਰੀਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਲਗਾਤਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਬੱਚੇ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਤਣਾਅ ਵਾਲੀ ਚੀਜ਼ ਵਜੋਂ ਨਾ ਦੇਖਣ ਸਗੋਂ ਆਨੰਦਮਈ ਸਿੱਖਿਆ ਵਜੋਂ ਦੇਖਣ।
ਹਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪ੍ਰਤੀ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀ ਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਧਾਰਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਭਾਰਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਚੰਗਾ ਅਧਿਆਪਕ ਅਜਿਹਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਨਲਾਈਨ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਕੋਚਿੰਗ ਸੈਂਟਰ ਅਸਲ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਬਜਾਇ ਰੱਟਾ ਲਾਉਣ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਏ ਹਨ।
ਸੰਪਰਕ: 94170-00360