ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਹਿਮ ਦਸਤਾਵੇਜ਼

ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ੌਂਕੀ

ਮੈਗਸਥਨੀਜ਼ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ‘ਇੰਡੀਕਾ’ ਲਈ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਚੌਥੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦੇ ਨਿਰੀਖਣਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰਪੂਰਵਕ ਵੇਰਵਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਆਪਕ ਵੇਰਵਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਬਾਰੇ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਬਣਾਇਆ, ਸਗੋਂ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਬਾਰੇ ਪੱਛਮੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ’ਚ ਮੈਗਸਥਨੀਜ਼ ਭਾਰਤ ਆਇਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਮੌਰੀਆ ਸਮਰਾਟ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਖੇਤਰ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਸੂਝ, ਫ਼ੌਜੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵਧਦੇ ਵਪਾਰਕ ਸਬੰਧਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਗਸਥਨੀਜ਼ ਦੀ ਭਾਰਤ ਯਾਤਰਾ ਨੇ ਯੂਨਾਨੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਵਾਦ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਪਾਰਕ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਮੋਹ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਹੇਲੇਨਿਸਟਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਪਰਕ ਵਧਿਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਗਸਥਨੀਜ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਿਰੀਖਣਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ‘ਇੰਡੀਕਾ’ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਗੁੰਮ ਗਈ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਲੇਖਕਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਟ੍ਰੈਬੋ ਅਤੇ ਏਰੀਅਨ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਵਾਲਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤਕ ਬਚ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕਈ ਥੀਮੈਟਿਕ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹਨ।
ਮੈਗਸਥਨੀਜ਼ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਭੂਗੋਲ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰਪੂਰਵਕ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ, ਪਹਾੜਾਂ ਅਤੇ ਜਲਵਾਯੂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਵਿਭਿੰਨ ਧਰਤੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਬਣਾਈ ਹੈ, ਜੋ ਜੈਵ-ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨਾਲ ਮਾਲੋ-ਮਾਲ ਸੀ। ਇਸ ਪਿਛੋਕੜ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਨਿਰੀਖਣਾਂ ਲਈ ਮੰਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਸੱਤ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਦੱਸਿਆ ਹੈ - ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ, ਕਿਸਾਨ, ਚਰਵਾਹੇ, ਵਪਾਰੀ, ਸਿਪਾਹੀ, ਮਜ਼ਦੂਰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਲੋਕ। ਇਹ ਵਰਗੀਕਰਨ ਆਧੁਨਿਕ ਮਿਆਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਰਲ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੁਤਬੇ ਦੇ ਨਿਰਧਾਰਕ ਵਜੋਂ ਕਿੱਤੇ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਿਰੀਖਣ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵੰਡ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।
‘ਇੰਡੀਕਾ’ ਵਿੱਚ ਮੈਗਸਥਨੀਜ਼ ਨੇ ਮੌਰੀਆ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਗਠਨ ਦਾ ਵੀ ਵਿਸਥਾਰ ਪੂਰਵਕ ਵੇਰਵਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦਿਆਲੂ ਸ਼ਾਸਕ ਦੱਸਿਆ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਦੀ ਭਲਾਈ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪਰਿਸਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਅੱਜ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਵਾਂਗ ਸੀ। ਪਰਿਸਾ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਪਰਿਸਾ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਸਮਰਾਟ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਨੂੰ ਰਾਜ ਗੱਦੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਸੰਪਤੀ ਬੌਧ ਸੰਘ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦੇਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਗੁਪਤ ਨੂੰ ਗੱਦੀ ਦੇਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਸਨ।) ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਿਆਂ, ਜਿਸ ਨੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਲੈਣ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ, ਮੌਰੀਆ ਸ਼ਾਸਨ ਮਾਡਲ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਗਸਥਨੀਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਗਠਿਤ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮ ਸ਼ਾਹੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਣਗੇ।
ਇਹੀ ਨਹੀਂ, ‘ਇੰਡੀਕਾ’ ਵਿਚਲੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਨਿਰੀਖਣ ਧਾਰਮਿਕ ਅਭਿਆਸਾਂ ਸਮੇਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨਮੋਲ ਸਰੋਤ ਹਨ। ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੀ ਇਹ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬੌਧਿਕ ਅਮੀਰੀ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।
‘ਇੰਡੀਕਾ’ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮੌਰੀਆ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੇ ਵਪਾਰਕ ਮਾਰਗਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸ ਅਤੇ ਮੈਡੀਟੇਰੀਅਨ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਨਾਲ ਵਪਾਰ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਗਸਥਨੀਜ਼ ਨੇ ਟੈਕਸਟਾਈਲ, ਮਸਾਲੇ ਅਤੇ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ ਸਮੇਤ ਭਾਰਤੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ। ਆਰਥਿਕ ਅਭਿਆਸਾਂ ਦੀ ਇਹ ਸਮਝ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਵਪਾਰ ਦੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਸਗੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਨਾਲ ਇਸ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸਬੰਧਾਂ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਵੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਮੈਗਸਥਨੀਜ਼ ਦੀ ‘ਇੰਡੀਕਾ’ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਤਾ ਸਮਕਾਲੀ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਸਰੋਤ ਵਜੋਂ ਇਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਪਈ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਅਜਿਹਾ ਵਿਲੱਖਣ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ, ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਕਈ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦਾ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਦੀ ਸੇਧ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ‘ਇੰਡੀਕਾ’ ਨੇ ਭਾਰਤ ਬਾਰੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਭਾਰਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰਪੂਰਵਕ ਵਰਣਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਮੈਗਸਥਨੀਜ਼ ਨੇ ਹੈਲੇਨਿਸਟਿਕ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਯਾਤਰੀਆਂ, ਵਪਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਮੈਗਸਥਨੀਜ਼ ਦੀ ਇਹ ਰਚਨਾ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਅਨਮੋਲ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕਤਾ ਬਾਰੇ ਸੂਝ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਰਾਜਦੂਤ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਿਰੀਖਕ ਦੋਵਾਂ ਵਜੋਂ ਮੈਗਸਥਨੀਜ਼ ਨੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵੰਡਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇੱਕ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀ ਦੁਰਲੱਭ ਝਲਕ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ’ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਲਿਖਤ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਬਾਰੇ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਸੰਪਰਕ: 94643-46677